ΤΟ ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΟΝ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΔΗΜΗΤΣΑΝΑΣ

ΤΟ ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΟΝ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΔΗΜΗΤΣΑΝΑΣ

Στην ιστορική Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας φυλάσσεται χειρόγραφο κείμενο, που φέρει τον τίτ­λο Ιατροσόφιον. Χρόνια τώρα αναζητούσα να κρατήσω στα χέρια μου και να μελετήσω ένα πα­λαιό Ιατροσόφιον. Η πρώτη φορά που ξεφύλλισα ένα τέτοιο χειρόγραφο ήταν το 1970 στην Βι­βλιοθήκη της Μονής Βλατάδων στην Θεσσαλονίκη, πλην όμως για λόγους ανεξάρτητους της θέ­λησης μου δεν κατόρθωσα να το μελετήσω. Την μεγάλη χαρά, μου την έδωσε η είδηση της κ. Ιω­άννας Γιανναροπούλου, τ. Διευθύντριας της Βιβλιοθήκης Δημητσάνης, Φιλολόγου, όταν μου γνω­στοποίησε την ύπαρξη ενός χειρογράφου Ιατροσοφίου στην Βιβλιοθήκη.

Έγιναν δύο φωτοαντίγραφα του πρωτοτύπου, τα οποία και βιβλιοδετήθηκαν. Το ένα προσεφέρ-θη στον Ομότιμο Καθηγητή Καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Ευτύχιο Βορίδη σε ειδι­κή τιμητική εκδήλωση κατά την διάρκεια του 5^ου Παμπελοποννησιακού Καρδιολογικού Συνεδρίου στην Τρίπολη. Το δεύτερο φωτοαντίγραφο βρίσκεται στην κατοχή του γράφοντος, ως αντικείμενο μελέτης και … τέρψης. Η πρώτη επιστημονική-ιατρική δημόσια παρουσίαση του Ιατροσοφίου πραγματοποιήθηκε υπό τύπον ανακοίνωσης, την 6^η Μαΐου 1998 στο 24″ Πανελλήνιο Ιατρικό Συ-νέδριο της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών.

Ως ορισμό του Ιατροσοφίου επιλέξαμε αυτόν, όπως τον διατυπώνει η πολύπλευρη προσωπικό­τητα του κοσμοπολίτη ιερέως, Φιλοσόφου, Διδασκάλου, Ιατρού και πρώτου Προέδρου της Ιατρι­κής Εταιρείας Αθηνών, Διονυσίου Πυρρού του Θετταλού, στο σύγγραμμα του Εγκόλπιον των Ια­τρών, που εκδόθηκε το έτος 1831 στο Ναύπλιο. Οι παλαιοί ωνόμαζον τα βοηθητικά μέσα της υγείας ιατρικά και την περιέχουσαν αυτά βίβλον Ιατροσόφιον, την κλήσιν λαβούοαν από τον ιατρού και σο­φίας. Αν αναφέρουμε εδώ τον Διονύσιο Πύρρο, το κάνουμε για δύο λόγους. Πρώτον για να δώ­σουμε έναν ορισμό του ιατρασοφίου από πρώτο χέρι. Ο δεύτερος λόγος είναι να αναφέρουμε ι­στορικά ουσιαστικές και αξιομνημόνευτες σχέσεις του Πυρρού με την Τριπολιτσά. Όταν ο Πυρρός εγκατεστημένος στην Κωνσταντινούπολη, ασκούσε επιτυχώς το ιατρικό επάγγελμα με επίσημη άδεια των Οθωμανικών Αρχών, ο εκ Δημητσάνας Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ το 1820 του απένειμε το τιμητικό αξίωμα τον Αρχιμανδρίτου του Οικουμενικού Θρόνου. Κατά τις ημέ­ρες της ηρωικής απελευθέρωσης της Τριπολιτσάς, ο Πυρρός που είχε μυηθεί στην Φιλική Εταιρεί­α, προσέφερε σημαντικές ιατρικές υπηρεσίες ως χειρουργός και εθνοκήρυκας. Πολλής ωφελείας εγένετο πρόξενος διότι και τους ασθενείς και πληγωμένους εθεράπευσε και λόγους απ’ άμβωνος ανα­λόγως των περιστάσεων εξεφώνει. (Κ. Σάθας). Στην πολιορκία και άλωση της Τριπολιτσάς ο Πυρ­ρός προσέφερε τις υπηρεσίες του στους τραυματίες αγωνιστές και μετά στην αντιμετώπιση της φο­βερής επιδημίας που επακολούθησε. Την επιδημία εκείνη με μοναδικό τρόπο περιέγραψε και ανέ­λυσε ο Αρκάδας Ιστορικός των χρόνων της Τουρκοκρατίας κ. Τάσος Γριτσόπουλος με τα ιατρικά σχόλια και συμπεράσματα του αείμνηστου, επίσης Αρκάδα Καθηγητή της Παθολογίας και Ακαδη­μαϊκού Γ. Μερικά, στο 4° Παμπελοποννησιακό Καρδιολογικό Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Τρίπολη.

Το Ιατροσόφιον εκλελεγμένον εκ πολλών βιβλίων των Ιατρών εμπείρων γαλυνού, υποκράτους… και εκ πολλών Ιταλλών φιλοσόφων και Ιατρών συναθροισμένον, εγράφη ή επί το ορθότερον αντε-γράφη το έτος 1899.

Αποτελείται από 240 σελίδες και θα μπορούσε να χωριστεί σε τέσσερα μέρη. Στο δίκην εισα­γωγής ολιγόλογον πρώτο μέρος, κάτω από την ζωγραφισμένη σχηματική παράσταση ενός δρακο-ντόφιδου. Στο Περί στοιχίων δεύτερο μέρος που διαπραγματεύεται τα στοιχεία της φύσης και του ανθρώπινου οργανισμού με αναφορές στον νικηφόρον ξανθόπουλον, στον σοφότατον αλέξανδρον, θείον δαμασκηνόν. Μέγα αριστοτέλην, υποκράτην, γαλυνόν, διοσκόριον, μωσαϊκό νόμο κ.α. αναφέ­ρεται η αρχαία άποψη η οποία επιζεί και στον Μεσαίωνα, ότι όπως όλα τα πράγματα αποτελούνται από τα στοιχεία ήλιο, αέρα, νερό και γη, έτσι και ο άνθρωπος από τα τέσσερα στοιχεία γείνεται, από αίμα, από φλέγμα, από χυμούς και από χολήν, ήγουν εκ θερμού, ψυχρού, υγρού και ξηρού, τουτέστιν από την φωτίαν, το νερόν, τον αέρα και την γην. Βασισμένο στο δόγμα των τεσσάρων κοσμολογι­κών στοιχείων (αέρα, νερό, φωτιά, γη), οι παλαιοί γιατροί εγκατέστησαν ένα γενικό φυσιολογικό σύστημα στο οποίο συμπεριλάμβαναν τις μορφές (κρύο, ζέστη, υγρό, ξηρό) τους χυμούς (μέλαινα χολή, κίτρινη χολή, αίμα και φλέγμα) και τις ιδιοσυγκρασίες (αισιόδοξος, φλεγματικός, χολερικός

7

και μελαγχολικός). Αυτές οι βιολογικές ποιότητες ποικίλουν ανάλογα με την ηλικία μέσα στον κύ­κλο της ζωής (παιδική ηλικία, νεότητα, ωριμότητα, γηρατειά), τις εποχές του έτους (άνοιξη, καλο­καίρι, φθινόπωρο, χειμώνας) και τις ώρες της ημέρας (πρωί, μεσημέρι, απόγευμα, νύκτα).

Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει των Ασθενιών τα Ιατρικά, όπου μπορούμε να πληροφορηθούμε πώς κατασκευάζονται τα διάφορα φάρμακα και σε ποιες ασθένειες χρησιμοποιούνται. Και από εδώ και εμπρός αρχηνώ δια να γράφω όλων των ασθενιών τα Ιατρικά ένα προς ένα … πώς και ποίας αρ­ρώστιας ποία ιατρικά χροιάζωνται και τι λογής δια να τα κατασκευάζης με πόσα δρ. και πώς χριάζε-ται και πρόσεχε δια να μη παραβής εις κανένα και μέτρα πλέον αναβάζωντας και καταβάζωντας τα δρ. δηλ: πολύ θέλης να κάμης ολίγον όποιον Ιατρικόν και ανήκε και στοχάσου. Στο τρίτο αυτό μέ­ρος, που είναι και το μεγαλύτερο αναφέρονται πολυάριθμα παρασκευάσματα από γνωστά και ά­γνωστα στον μη μυημένο αναγνώστη φυτά, που θεραπεύουν όλες τις τότε γνωστές νόσους, από σεξουαλικές ανικανότητες, γυναικείες στειρότητες, εις κασίδαν κεφαλής, εις δυσουρίαν ανθρώπου, εις πονόματον, εις μύτην πρισμένην και στάζουσαν, εις δυσουρίαν και στραγγουρίαν, εις πρίσμα κορμιού, εις πρίσμα αρχιδιών, εις πόνον καρδίας, τα μεγάλα πάθη της καρδίας, εγκαύματα, πληγές, αιμορροΐδες, ρευματισμούς, καθώς και πολλές άλλες εκατοντάδες παθήσεων. Το ιατροσόφιον τε­λειώνει με το τελευταίο τέταρτο μέρος, που επιγράφεται Ερμηνίαι μερικών βοτάνων, και περιέχει βότανα και ζωγραφιές μερικών φυτών, γνωστών τόσο στον Διοσκουρίδη, όσο και σε μεσαιωνικά κείμενα, όπως ο Μανδραγόρας, το δωδέκανθον, η καπνιά, η λαμπιδών, το απήγανον, το πεντά-φυλλον, το ανεμοσκρούκλιον, το βότανον του πολυγώνου, «το φυτόν οπού ονομάζεται λέων πό-διον» κ. α. Πηγές του Ιατρασοφίου, όπως αναφέρεται στο κείμενο, εκτός των Ιταλλών φιλοσόφων και Ιατρών, είναι ο Διοσκουρίδης (1^οςαι. μ.Χ.), προφανώς από το Περί Ύλης Ιατρικής, ο Γαληνός (129-199), ο Ιπποκράτης (460-370 π.Χ.), οι Μελέτιος και Ιάκωβος, και πιθανώς βυζαντινοί συνε-χισταί και ανανεωταί της αρχαιοπαράδοτης γνώσης και εμπειρίας, όπως πιθανώς του γιατρού και φίλου του Ιουλιανού του Παραβάτη, Οριβασείου, των γιατρών και φαρμακοποιών Αετίου, Θεοφά-νους Νόννου, Νικολάου του Μυρεψού, Παύλου του Αιγηνίτου κ.ά., κείμενα των οποίων μετα­φράστηκαν και συμπληρώθηκαν με τοπικές ασιατικές παραδόσεις από Άραβες, Ινδούς και Πέρ­σες, αρχίζοντας από τον 9° αι. από την Σχολή του Χουμαϊν ιμπν Ισάκ και Αμπού Μανσούρ, και αργότερα, από την Συλλογή καταθέσεων παλαιών και νέων Φιλοσόφων και Ιατρών σε φαρμακολο­γικά βότανα (1001), του Ιμπν Σαμαγιούν από την Κόρδομπα, το Βιβλίο των βοτανοφαρμάκων (1164) του Αλ Γκαφίγκι και το Βιβλίο των βοτάνων του Αλ Μπαϊτάρ (1197-1248). Οι ιατρικές αυ­τές πληροφορίες, μαζί και οι απευθείας μεταφράσεις των αρχαίων Ελλήνων εισβάλλουν στην Ευ­ρώπη από τον 13° αι. μαζί με την δημιουργία και εγκατάσταση βοτανικών κήπων (Ηerbarium) και ιατρικών κήπων (Ηοrtus medicinalis) των μεσαιωνικών μοναστηριών. Οι κήποι έγιναν δημοφιλείς και στην Αναγέννηση. Πρώτος ο Πάπας Νικόλαος ο 4^ος οργάνωσε τέτοιους κήπους στο Βατικανό και ακολούθησαν η Πίζα, Πάντουα, Φλωρεντία, Μπολόνια και επεκτάθηκαν στην λοιπή Ευρώπη. Λέϊντεν (1577), Λειψία (1579), Μονπελλιέ (1592), Παρίσι (1598). Γιατροί, καθηγηταί Πανεπιστη­μίων χρησιμοποιούν κείμενα και βότανα στην θεραπεία ασθενών. Στην Αθήνα ο Διονύσιος Πυρ­ρός δημιούργησε τον πρώτο βοτανικό κήπο σε κτήμα της Μονής Πετράκη, μετά από τις περιπλα­νήσεις του στα Πανεπιστήμια της Παβίας, της Βιέννης, στο Μιλάνο, στην Πρέρα, Νεάπολη, Λι­βόρνο, Ρώμη, Πάτρα, Κωνσταντινούπολη, Αθήνα. Στο Πανεπιστήμιο της Πάντουα ιδρύεται η πρώτη έδρα βοτανολογίας που μπαίνει στην υπηρεσία της Ιατρικής (1533). Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Ιατρική ύλη του Διοσκουρίδη και των άλλων Ελλήνων και Βυζαντινών συγγραφέων επαναπατρί­ζεται υπό την μορφήν του Ιατροσοφίου στην νεότερη Ελλάδα, αφού κάνει δια μέσου των αιώνων τον κύκλο: αρχαίοι Έλληνες, Βυζαντινοί, Άραβες, Ευρωπαίοι, Νεοέλληνες.

Τελειώνοντας θα αναφερθούμε σε τρεις τυχαία επιλεγμένες συνταγές και σε ένα πανάρχαιο φυ­τό, χρησιμοποιούμενο ανά χιλιετίες από αρχαίους γιατρούς, τον μανδραγόρα. Η πρώτη συνταγή αναφέρεται Εις το να στήσης αφεδρώνος αίμα : Όταν τρέχει από τινός ανθρώπου πάτον αίμα, έπαρε κανέλα, μοσχοκάρυδο, τζερτζεφίλη, πιπέρι, μαστίχα και κοπάνισε τα και σμύξετα όλα μαζύ και τότε έπαρε τζόχα κόκινη έως δύο παλάμες και άληψε την τζόχαν με πήσαν ή με ατρεζίνη και βάλε αυτά τα μυρωδικά επάνω και κάτω από τα νεύρα εις το κολοκαθήσιον, δέσετα να κολήσουν και ας σταθή η­μέρες εκεί έως πέντε ή εξ και αν εσταματάτησε το αίμα έβγαλετο.