…σύμφωνα με την εμπειρία μου, η ποίηση ή σου μιλάει με την πρώτη ματιά ή καθόλου. Μια έκλαμψη αποκάλυψης και μια έκλαμψη απόκρισης. Όπως η αστραπή. Όπως το να ερωτεύεται κανείς. Ερωτεύονται άραγε ακόμη οι νέοι, ή αυτός ο μηχανισμός είναι ήδη ξεπερασμένος, άχρηστος, γραφικός, όπως η ατμομηχανή; Το να ερωτεύεται κανείς θα μπορούσε συνέχεια να φεύγει από τη μόδα και να επιστρέφει και πάλι. J.M. Coetzee
«… επειδή είναι αδυναμία το να μην είναι κανείς σε θέση να ανεχτεί την αμείλικτη σοβαρότητα της μοιραίας εποχής μας.» Max Weber
Προβληματιζόμενος σχετικά με την επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης στα κοινωνικά ήθη, ο Edmund Burke συλλογίστηκε πάνω στο τι επιφύλασσε το μέλλον για την ανθρωπότητα:
«Όλες οι ευχάριστες αυταπάτες που καθιστούσαν την εξουσία ευγενή, και την υπακοή φιλελεύθερη, που εναρμόνιζαν τις διαφορετικές αποχρώσεις της ζωής… πρόκειται να διαλυθούν από αυτή την καινούρια θριαμβευτική αυτοκρατορία φωτός και λογικής. Όλο το καθωσπρέπει πέπλο της ζωής πρόκειται να σκιστεί απότομα. Όλες οι υπερσύνθετες ιδέες, που κατέχει η καρδιά και η κατανόηση επικυρώνει, καθώς είναι απαραίτητο για να καλύψει τις ατέλειες της αδύναμης και γεμάτης ρίγος φύσης μας, και για να την ανυψώσουν σε μια αξιοπρέπεια στην εκτίμησή μας, πρόκειται να ανατιναχτούν ως μια γελοία, παράλογη και απαρχαιωμένη μόδα.»
Ο Burke προβλέπει εκείνο που θα γινόταν μια από τις βασικές πηγές δυναμισμού και δυσαρέσκειας της νεωτερικότητας, και συγκεκριμένα το γεγονός ότι η πίστη –στην υπερβατικότητα και στην εξουσία- έγιναν υπόλογες στον Λόγο.
[…] η «αυτοκρατορία φωτός και λογικής» απέχοντας πολύ από το να προμηνύει μια πρόοδο σε σχέση με την κατάστασή μας, μας αφήνει εκτεθειμένους απέναντι σε αλήθειες που δεν μπορούμε να αντέξουμε.
Καθώς η εξουσία εξασθενεί, θα ξεθωριάσουν και οι αυταπάτες μας, και αυτή η νέα γύμνια θα μας αφήσει εξαιρετικά ευάλωτους, εκθέτοντας και αποκαλύπτοντας τόσο σε εμάς καθώς και στους άλλους την πραγματική ασχήμια της κατάστασής μας.
Η εξονυχιστική εξέταση των κοινωνικών σχέσεων υπό το αδιάλλακτο βλέμμα του Λόγου μπορεί μόνο να καταστρέψει το αρμονικό υφαντό σημασιών και σχέσεων πάνω στις οποίες βασίζονταν η παραδοσιακή εξουσία, η υπακοή και η τυφλή αφοσίωση στον ηγεμόνα.
Επειδή μόνο τα ψέματα και οι αυταπάτες μπορούν να κάνουν ανεκτή τη βία των κοινωνικών σχέσεων. Προκειμένου να είναι υποφερτή, η ανθρώπινη ύπαρξη έχει ανάγκη από μια μικρή δόση μύθων, ψευδαισθήσεων και ψεμάτων.
Για να το θέσουμε διαφορετικά, οι ακούραστες προσπάθειες του Λόγου να ξεσκεπάσει και να ανακαλύψει τις πλάνες των πεποιθήσεών μας, θα μας αφήσουν να τουρτουρίζουμε στο κρύο, γιατί μονάχα οι όμορφες ιστορίες –και όχι η αλήθεια- μπορούν να μας παρηγορήσουν.
Ο Marx, ο πιο ισχυρός κληρονόμος και υπερασπιστής του Διαφωτισμού, κατά περίεργο τρόπο συμφώνησε με τις υπερ-συντηρητικές απόψεις του Burke στο διάσημο ρητό του:
Κάθετί το στέρεο εξατμίζεται, κάθετι το ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος οι άνθρωποι αναγκάζονται να αντικρίσουν με νηφάλιο μάτι τη θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους (Berman, 1988: 95). […]
Εκείνο που κάνει τη διάγνωση του Weber για τη νεωτερικότητα να διακατέχεται από τόσο πάθος, είναι το γεγονός ότι δεν πιστεύει πως οι σύγχρονοι άνθρωποι θα μπορέσουν ποτέ να ξεπεράσουν τη λαχτάρα τους για νόημα και θέρμη.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η νετερικότητα θα προσέφερε περιστασιακή διαφυγή από τη σφαίρα επιρροής του Λόγου, αλλά οι διαφυγές αυτές θα παρέμεναν μόνο αυτό, προσωρινές, ατελείς, και έτσι δεν θα μπορούσαν να ανοιχτούν στην πληρότητα και την ολότητα της υπερβατικότητας (Scaff, 1989). […]
Αντί να θεωρήσουμε –όπως κάνουν οι ιστορικοί- ότι η νεωτερικότητα απλώς «απελευθέρωσε» το ερωτικό συναίσθημα από την οικονομική αναγκαιότητα της συγχώνευσης και της επέκτασης του κεφαλαίου και της ιδιοκτησίας, πρέπει να δούμε ότι ο έρωτας –τόσο ως πολιτισμικό ιδεώδες καθώς και ως πολιτισμική πρακτική- έχει ενσωματώσει τις ίδιες τις αντιφάσεις της νεωτερικότητας και τις αντινομίες, οι οποίες δεν μας επιτρέπουν να διακηρύξουμε νίκες ή να θρηνήσουμε το παρελθόν.
Απομαγεύοντας τον έρωτα
Μια ευρέως αποδεκτή αντίληψη αντιπαραβάλλει τον προ-νεωτερικό γάμο –οποίος καθορίζεται σύμφωνα με κριτήρια κοινωνικής τάξης, κύρους, και πλούτου- με τον σύγχρονο τρόπο επιλογής συντρόφου, στον οποίο ο έρωτας ως αυθόρμητο συναίσθημα παίζει στις μέρες μας εμφανώς πρωταρχικό ρόλο όσον αφορά τηςν επιλογή συντρόφου.
Ωστόσο, ενώ είναι περισσότερο χειραφετημένος και εξισωτικός, και έτσι, περισσότερο ελεύθερος και αβίαστος, ο σύγχρονος έρωτας είναι επίσης, ενάντια στην κοινή λογική, περισσότερο εξορθολογισμένος σε σχέση με το προ-νεωτερικό του αντίστοιχο.
Η σύγχρονη ερωτική συνθήκη συνήθως θυμίζει περισσότερο τη διαδικασία της «νηφαλιότητας» που περιγράφτηκε από τον Marx παρά τη θέρμη και τη φρενίτιδα των προ-νεωτερικών εραστών.
Αυτή η μεταβολή όλως παραδόξως προκαλείται από –ή τουλάχιστον είναι συνακόλουθη με- το γεγονός ότι δεν υπάρχει πλέον μια ισχυρή θεσμική διάκριση μεταξύ των παρακινούμενων από συμφέρον και καθαρά ερωτικών αποφάσεων, επειδή αυτοί οι δύο τρόποι δράσης είναι πλέον στενά συνυφασμένοι. […]
Ο «έρωτας με την πρώτη ματιά» προσφέρει την πιο παραστατική απεικόνιση εκείνου που θα μπορούσε να ονομαστεί «μαγευτική» εκδοχή του έρωτα, μια θεώρησή του ως μιας έντονα βαρυσήμαντης εμπειρίας που ανοίγει τον εαυτό σε μια εν μέρει θρησκευτική αίσθηση υπερβατικότητας.
Ο «έρωτας με την πρώτη ματιά» περιέχει λίγα συνεπή χαρακτηριστικά: βιώνεται ως ένα μοναδικό συμβάν, που εκρήγνυται απροσδόκητα στη ζωή κάποιου. Είναι ανεξήγητος και άλογος. Υποκινείται από την πρώτη συνάντηση και επομένως δεν βασίζεται στη διανοητική και συσσωρευτική γνώση του άλλου΄ αντιθέτως, απορρέει από μια ολιστική και διαισθητική μορφή εμπειρίας. Διαταράσσει την καθημερινή ζωή και προκαλεί μια βαθιά αναστάτωση της ψυχής. […]
Ο «μαγευτικός» έρωτας είναι ταυτόχρονα αυθόρμητος και άνευ όρων ακατανίκητος και αιώνιος, μοναδικός και απόλυτος. […]
“Πότε ήταν η τελευταία φορά που ακούσατε κάποιον να λέει, «Σ΄αγαπώ!» χωρίς να ακολουθεί το αναπόφευκτο (ενίοτε ανείπωτο) «σαν φίλο». Πότε ήταν η τελευταία φορά που είδατε δύο ανθρώπους να κοιτάζουν ο ένας τον άλλο στα μάτια χωρίς να σκεφτείτε, Ναι καλά. Πότε ήταν η τελευταία φορά που είδατε κάποιον να δηλώνει, «Είμαι στ΄αλήθεια τρελά ερωτευμένος», χωρίς να σκεφτείτε, Περίμενε μόνο μέχρι τη Δευτέρα το πρωί;” (Bushnell, 1996:2)
Η Candace Bushnell (διάσημη συγγραφέας που ενέπνευσε την παγκοσμίως γνωστή σειρά Sex and the City) εκφράζει εδώ μια πέρα για πέρα αυτό-συνείδητη, εξαιρετικά ειρωνική και απομαγευμένη προσέγγιση όσον αφορά τον έρωτα.
Όπως καταμαρτυρεί η προσφώνηση της “chick-lit” –λογοτεχνία που απευθύνεται στις γυναίκες για τις δυσκολίες των σχέσεων- ο σύγχρονος έρωτας έχει καταστεί προνομιακός χώρος για τη χρήση ειρωνείας.
Ο εξορθολογισμός του έρωτα βρίσκεται στο επίκεντρο της νέας ειρωνικής δομής του ερωτικού συναισθήματος, που σηματοδοτεί τη μετατόπιση από έναν «μαγευτικό» προς ένα απομαγευμένο πολιτισμό προσδιορισμό του έρωτα.
Οι δομές του συναισθήματος, όπως πολύ εύστοχα εξέφρασε ο Reymond Williams, προσδιορίζουν κοινωνικές και δομικές πτυχές των συναισθημάτων και τα συναισθήματα των κοινωνικών δομών. Αποτελούν «κοινωνικές εμπειρίες σε διάλυμα».
Μια ειρωνική δομή συναισθήματος έχει καταλήξει να διαποτίζει τις ερωτικές σχέσεις λόγω της «απομάγευσης» ή του «εξορθολογισμού» του έρωτα. […]
Μπορούμε να πούμε ότι ένας αριθμός εξαιρετικά ισχυρών πολιτισμικών δυνάμεων έχει αναδιαμορφώσει το συναίσθημα και την εμπειρία του έρωτα , και έχει συμβάλλει στον εξορθολογισμό του, επιφέροντας έτσι μια τεράστια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο τον βιώνουμε: επιστήμη, τεχνολογίες επιλογής, πολιτικές αξίες.
Υποστηρίζω πως η σύγκλιση και η διασταύρωση αυτών των τριών δυνάμεων ευθύνονται για τη δημιουργία μιας ειρωνικής δομής συναισθήματος όσον αφορά την ερωτική εμπειρία. […]
Μετατρέποντας τον έρωτα σε επιστήμη
[…] όπως υποστηρίζει ο Nicholas Gane (2002), οι μη επιστημονικές εξηγήσεις μπορεί να είναι ανώτερες από τις επιστημονικές επειδή αναφέρονται στο σύνολο της βιωματικής μας εμπειρίας. Οι μη επιστημονικές εξηγήσεις είναι ανώτερες από τις επιστημονικές γιατί είναι ολιστικές και συνδέονται περισσότερο οργανικά με την ολότητα των εμπειριών μας. […]
*Αποσπάσματα από το βιβλίο Επανορίζοντας το ψυχοκοινωνικό. Κείμενα κριτικής κοινωνικής ψυχολογίας (Κεφάλαιο 9, Ο Έρωτας πηγή δυστυχίας: Ειρωνεία, Λογική, Ειδύλλιο, της Eva Illouz). Επιμέλεια – μετάφραση: Μιχάλης Μεντίνης και Δίκτυο Κριτικής Ψυχολογίας, Εκδ. Επίκεντρο, 2013
Ποιος είναι ο ρόλος της (κοινωνικής) ψυχολογίας σήμερα; Μπορεί να απαλλαγεί από τη θεωρητική ένδεια και τις μεθοδολογικές της αγκυλώσεις και να μετατραπεί σε μια αληθινά κοινωνική και χειραφετική επιστήμη;
Σύμφωνα με τη δική μας ανάλυση, η κυρίαρχη (κοινωνική) ψυχολογία, όπως διδάσκεται στα περισσότερα πανεπιστήμια, χαρακτηρίζεται από την απουσία κριτικής θεώρησης, την έλλειψη κοινωνικής θεωρίας, και τη νωθρή μετάδοση τυποποιημένων θεωρητικών και μεθοδολογικών πακέτων μέσα στο ξεθωριασμένο ιδεολογικό περιτύλιγμα της “αντικειμενικής επιστήμης” -κάτι που αντανακλάται και στον τρόπο με τον οποίο καταλήγει να εφαρμόζεται ως θεραπευτική πρακτική.
Τα κείμενα που συμπεριλαμβάνονται στο παρόν βιβλίο σκιαγραφούν και προεικονίζουν μία διαφορετική ψυχολογία. Πρόκειται για πολιτικά κείμενα που προσφέρουν μία ενοχλητική και διεισδυτική οπτική σε μία σειρά από ψυχοκοινωνικά θέματα · κείμενα που δεν ενδιαφέρονται για τον στατιστικό συσχετισμό μεταβλητών αλλά, αντίθετα, τολμούν να αμφισβητούν και να ανατρέπουν κατεστημένες παραδοχές και αντιλήψεις, να δυσαρεστούν και να δημιουργούν περισσότερα προβλήματα από αυτά που επιλύουν.
http://tvxs.gr
